Tập Quán Pháp Là Gì? Phân Loại Và Vai Trò Của Tập Quán Pháp

Tập quán pháp là gì có thể được hiểu đơn giản là các phong tục từ lâu đời, khi Nhà nước thừa nhận sẽ trở thành quy tắc chung có giá trị pháp lý. Những quy phạm này áp dụng ngay cả khi pháp luật chưa quy định, nhưng vẫn phù hợp với nguyên tắc pháp lý cơ bản. Ngay sau đây, Luật Đại Bàng sẽ phân tích chi tiết về khái niệm, ý nghĩa, vai trò cũng như các ví dụ thực tiễn về tập quán pháp ở nước ta!

Tập quán pháp là gì?

Tập quán pháp là các phong tục, thói quen hay truyền thống văn hóa trong cộng đồng, được xây dựng và lặp lại suốt thời gian dài. Sau đó, được Nhà nước thừa nhận và trở thành quy tắc xử sự chung có tính bắt buộc. Theo khoản 4 Điều 5 Bộ luật Dân sự 2015, tập quán pháp có thể áp dụng khi pháp luật chưa quy định và không trái với các nguyên tắc pháp luật cơ bản.

Không giống như tập quán thông thường, tập quán pháp mang giá trị pháp lý và được Nhà nước hỗ trợ, có vai trò bổ sung và lấp khoảng trống của pháp luật thành văn. Để tập quán được thừa nhận thành tập quán pháp, có thể thông qua viện dẫn trong các quy định hiện hành, văn bản pháp luật hoặc áp dụng giải quyết vụ việc trong thực tiễn.

Phân tích các đặc điểm chính của tập quán pháp

Để nắm rõ tập quán pháp là gì, cần tìm hiểu thêm các đặc điểm nổi trội để phân biệt hình thức pháp luật này với các nguồn luật khác:

• Nguồn gốc tập tục xã hội: Tập quán pháp có thể bắt nguồn từ những phong tục, thói quen tồn tại lâu đời trong cộng đồng, được chấp nhận và tự giác tuân thủ trước khi Nhà nước công nhận.
• Ít biến đổi và có tính bảo thủ: Bởi hình thành từ các tập tục lâu đời, tập quán pháp thường khá ổn định và ít biến đổi qua thời gian, có tính kế thừa cao trong truyền thống văn hóa – xã hội.
• Không phải cơ quan nhà nước ban hành: Không giống như pháp luật thành văn, tập quán pháp không được cơ quan nhà nước ban hành mà hình thành tự phát trong đời sống xã hội. Khi được nhà nước chấp thuận, tập quán pháp mới được nâng lên thành quy tắc xử sự mang giá trị pháp lý. 
• Tính cưỡng chế nếu được thừa nhận: Khi được viện dẫn hoặc quy định trong các văn bản pháp luật, tập quán pháp sẽ thành chuẩn mực xử sự chung và được Nhà nước đảm bảo thực hiện.
• Tính cục bộ, địa phương: Tập quán pháp thường được áp dụng trong phạm vi nhất định, thể hiện đặc trưng về phong tục, văn hóa và điều kiện xã hội của các vùng miền khác nhau.
• Hình thức pháp luật bất thành văn: Tập quán pháp chủ yếu tồn tại qua truyền miệng và ghi nhớ tập thể, không hệ thống hóa qua văn bản ngay từ đầu mà được lưu truyền thông qua ước lệ.
• Nguồn bổ sung cho pháp luật thành văn: Nếu pháp luật thành văn chưa điều chỉnh đầy đủ trong một vấn đề xã hội, có thể áp dụng tập quán pháp nhằm lấp khoảng trống pháp lý, đảm bảo tính liên tục trong trật tự xã hội.

Phân loại tập quán pháp theo các lĩnh vực áp dụng

Theo góc độ pháp lý, để nắm rõ hơn tập quán pháp là gì, cần xét đến phạm vi áp dụng của quy phạm này trong các lĩnh vực cụ thể. Từng lĩnh vực sẽ có hệ thống tập quán riêng, hình thành trong đời sống xã hội và được Nhà nước thừa nhận nếu thỏa mãn điều kiện luật định. 

Lĩnh vực dân sự

Đây là phạm vi của tập quán pháp được áp dụng rộng rãi nhất, gồm điều chỉnh các quan hệ thương mại, dân sự và hôn nhân – gia đình. Chẳng hạn như, tập quán về phân chia tài sản trong cộng đồng, hay xác định họ – tên đều được pháp luật thừa nhận nếu đáp ứng quy định. 

Lĩnh vực thương mại

Tập quán thương mại là các quy tắc, thói quen được mọi người thừa nhận trong các giao dịch thanh toán, hàng hóa, vận tải,… Chúng được áp dụng kể cả khi pháp luật không quy định hay không có thỏa thuận giữa các bên, góp phần bổ trợ và duy trì tính ổn định trong hoạt động kinh doanh. 

Lĩnh vực lao động – việc làm

Với các tập quán lao động như nghỉ Tết Nguyên Đán, được pháp luật quy định rõ ràng trong Bộ luật lao động. Từ đó, đảm bảo quyền lợi và thể hiện đặc thù văn hóa – xã hội trong các mối quan hệ lao động.

Lĩnh vực nhân thân

Khi xác định quyền nhân thân, có thể áp dụng tập quán pháp khi không có quy định từ pháp luật hay thỏa thuận cụ thể, chẳng hạn như quyền xác định họ, tên và dân tộc. Đây là minh chứng thể hiện rõ khi giải đáp thắc mắc tập quán pháp là gì trong phạm vi quyền cá nhân.

Lĩnh vực bồi thường thiệt hại và thừa kế

Tập quán áp dụng nhằm xác định rõ trách nhiệm bồi thường thiệt hại ở ngoài hợp đồng, chẳng hạn như súc vật thả rông gây thiệt hại. Ngoài ra, trong thừa kế, tập quán pháp còn thay đổi chi phí mai táng sao cho hợp lý, đảm bảo phù hợp với phong tục địa phương.

Lĩnh vực áp dụng tập quán quốc tế

Trong quan hệ dân sự có mang yếu tố nước ngoài, các bên có thể chọn áp dụng tập quán quốc tế nếu được cho phép bởi pháp luật hoặc điều ước quốc tế. Từ đó, thể hiện tính hội nhập và linh hoạt, hơn nữa còn góp phần giải thích rõ hơn tập quán pháp là gì trong giai đoạn toàn cầu hóa.

Vai trò của tập quán pháp trong hệ thống pháp luật Việt Nam

Tầm quan trọng của tập quán pháp thể hiện rõ ràng ở các khía cạnh sau:

• Bổ sung cho hệ thống pháp luật: Được áp dụng với các trường hợp chưa quy định hoặc chưa rõ ràng trong pháp luật thành văn, giải quyết kịp thời các vấn đề xã hội phát sinh.
• Hoàn thiện hệ thống pháp luật: Khắc phục những mặt hạn chế của văn bản pháp luật, tạo nên sự hài hòa trong quy định pháp lý với thực tiễn đời sống.
• Bảo tồn giá trị pháp lý dân tộc: Gắn liền với tập quán, phong tục và hương ước làng xã, duy trì truyền thống pháp lý và lịch sử trong cộng đồng.
• Tiếp cận công lý dễ dàng hơn: Đặc biệt phù hợp ở các vùng sâu, vùng xa, những nơi phong tục tập quán có sức ảnh hưởng lớn đến đời sống xã hội.
• Linh hoạt trong vấn đề giải quyết tranh chấp: Giúp các tổ chức, cơ quan và cá nhân xử lý vấn đề sao cho phù hợp với chuẩn mực cộng đồng và điều kiện thực tiễn. 
• Góp phần thực thi pháp luật hiệu quả: Dựa vào sự đồng thuận và niềm tin trong xã hội, tập quán pháp giúp pháp luật len lỏi vào đời sống bền vững và tự nhiên hơn.

Một số ví dụ về tập quán pháp ở Việt Nam

Tìm hiểu các ví dụ bên dưới sẽ giúp bạn nắm rõ tập quán pháp là gì trong thực tiễn pháp luật nước ta.

Nghỉ Tết Nguyên Đán

Theo Điều 112 Bộ luật Lao động 2019, tập quán nghỉ Tết Âm lịch cho phép người lao động được nghỉ ít nhất 5 ngày, sum họp gia đình và tham gia các lễ hội. Đây là minh chứng rõ ràng cho việc pháp luật đảm bảo thực thi một phong tục tập quán văn hóa lâu đời.

Giỗ Tổ Hùng Vương

Theo Điều 112 Bộ luật Lao động 2019, công nhận ngày 10/3 âm lịch hằng năm là ngày nghỉ chính thức. Việc ghi nhận tập quán này cho thấy pháp luật mong muốn giữ gìn và bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống.

Tập quán nghề nghiệp trong hoạt động biển

Trong các vấn đề tranh chấp về quyền đánh bắt thủy hải sản, chẳng hạn như vụ “Cây chà 19 tiếng” ở Bà Rịa – Vũng Tàu, pháp luật lấy căn cứ pháp lý thông qua tập quán địa phương về quyền sở hữu, neo đậu tàu cá để xử lý vụ việc.  

Đặt cọc chuyển nhượng đất bằng giấy viết tay

Ở một số vùng, đặt cọc đất thỏa thuận qua giấy viết tay trở thành tập quán được áp dụng phổ biến. Khi pháp luật chưa quy định rõ ràng hoặc không có thỏa thuận khác giữa các bên, tòa án vẫn lấy căn cứ này để giải quyết tranh chấp.

Tranh chấp sính lễ trong hôn nhân

Với trường hợp hủy hôn và yêu cầu hoàn trả sính lễ, pháp luật hay xét theo tập quán pháp ở địa phương về lễ cưới và các khoản phí để có phán quyết hợp lý với truyền thống, độ công bằng xã hội.

Qua bài viết trên, có thể thấy tập quán pháp là gì không chỉ là các thói quen, phong tục lâu đời, mà còn là công cụ vận hành hệ thống pháp lý linh hoạt trong đời sống. Liên hệ ngay Luật Đại Bàng để được hỗ trợ và bảo vệ quyền lợi đầy đủ và nhanh chóng!